“Eğitimin nihai çıktısı, özgürce eşit ilişkiler kurabilen insandır.”
John Dewey

Yapay zeka çağında eğitimin geleceği, yalnızca pedagojik bir tartışma değil, aynı zamanda etik, politik, toplumsal ve ekolojik bir problem. Her yeni yazılım, her “öğrenen algoritma” bir soru daha getiriyor: Öğrenen kim? Eğer makineler öğrenebiliyorsa insanın öğrenmesi ne anlama geliyor? Makine insan yerine öğrenip problemleri çözebiliyor ise insan öğrenmesinin işlevi ve anlamı ne olabilir? İnsan öğrenerek yaşamda varlığını sürdürebiliyor ise öğrenmeye duyduğu ihtiyaç azaldıkça yaşamda kalma becerisi nasıl gelişecek?

17-19 Ekim tarihleri arasında Yunanistan’ın Larisa kentindeki Teselya Üniversitesi’nde düzenlenen "Eğitimde İnovasyon Geliştirme" (International Conference for the Promotion of Educational Innovation) başlıklı konferans, tam da bu sorunun etrafında dönüyordu. Akademisyenler, öğretmenler, teknoloji şirketleri ve filozoflar aynı masadaydı.

Kimileri, yapay zekanın öğrenmeyi kişiselleştirerek “herkes için erişilebilir eğitim” sağlayabileceğini savunuyordu. Diğerleri, aynı teknolojilerin öğrenciyi veriye indirgeme, öğrenmeyi ölçülebilir çıktılara hapseden bir sistem yaratma riskini vurguluyordu.

İki eğilim arasındaki bu gerilim, çağımızın eğitsel ikilemini özetliyor: İnsanı merkeze alan teknoloji mi, yoksa teknolojiyi merkeze alan insan mı? Sorunun ağırlığı yalnızca pedagojik değil, varoluşsal. Çünkü eğitim, üretimin değil özneleşmenin alanıdır. İlişkisel olabilmek ve üretimin uzlaştığı bir özne tanımı yapılabilir. Ne kadar verimli öğrettiğimizden çok nasıl bir insan yetiştirdiğimiz sorusuyla ilgilidir.

Dewey’in bir asır önce söylediği gibi: Eğitimin çıktısı, özgürce eşit ilişki kurabilen insandır; not ortalaması yüksek, ama ilişkisel zekası kastre edilmiş, empati geliştiremeyen birey değil. İşte tam bu noktada, geleceğin eğitimi sorusu artık bir teknoloji sorusu değil; bir ilişki sorusu hâline geliyor: Ölçtüğümüz şey insan mı, performans mı?

Problem

Endüstri 4.0 çağının ölçme rejimi ve metalaştırma zihniyeti toplumsal bir kurum olan eğitimi çoktan ele geçirdi. “Eğitim 4.0”, “dijital dönüşüm”, “21. yüzyıl becerileri” gibi kavramlar neredeyse “ilerleme”nin anahtarı gibi bilinçlere dikte ediliyor. Fakat bu parlatılmış dilin içinde ontolojik bir kayma yaşanıyor: Öğrenme bir süreç olmaktan çıkıp performansa dönüşüyor.

21. yüzyıl becerileri listelerini açın: Eleştirel düşünme, yaratıcılık, iletişim, işbirliği... Hepsi anlamlı kavramlar ama alt alta dizildiğinde bir kataloğa dönüşüyorlar. Becerinin yerini yetkinlik, yetkinliğin yerini “ölçülebilir çıktı” alıyor. Eğitimin amacı giderek ölçülebilenin üretimi hâline geliyor.

Aristoteles’in insanı kendine getirici radikal sorusu rehberimiz olabilir bu koyulaşan sis bulutu içinde: İnsanın işi nedir? Filozofun yanıtı oldukça yalın ama radikal: “Ruhun akla uygun etkinliği.” Yani insanın işi, düşünmek, anlam kurmak ve erdemli eylemde bulunmaktır. Peki bunun anlamı nedir? Tek bir kelime ile kendisi amaç olan şey yani mutluluk.

Oysa günümüzde eğitimin işi, giderek “ölçme”, “karşılaştırma” “ürünleştirme” ve “pazarlama” olarak görülmek eğiliminde. Bilgi, kamusal bir değer olmaktan çıkıp metaya dönüşüyor. Eğitim kurumları, toplumun etik nabzını tutan kamusal alanlar olmaktan ziyade, “geleceğin iş gücünü yetiştiren” verimlilik merkezlerine evriliyor.

Bu metalaşma yalnız pedagojik değil, varoluşsal bir dönüşüme neden oluyor: İnsanın kendine, emeğine, düşüncesine ve daha da trajik biçimde türsel niteliğine yani toplumsallığına yabancılaşması.

Eğitim 4.0’ın gölgesi uzun; parıltılı ekranların ardındaki gürültülü karanlık büyüyor. Büyüdükçe de bilincimizi Platon’un mağarasına geri çağırıyor. O mağarada artık zincirler değil, veri akışları var; ışık sanılan şeyse ekranların yansıması. Bu yeni mağarada öğrenci kullanıcıya, öğretmen algoritmik arayüze, sınıf ise üretim hattına dönüşüyor. Öğrenme, algoritmik akışın bir alt süreci hâline geliyor. Kurum olarak eğitimin ruhu, kod satırları arasında çözülürken insan, sistemin "veri girdisi"ne indirgeniyor.

Ama aynı süreç, kendi eleştirisine de içkindir: Tam da insanın görünmezleştiği yerde, onu yeniden merkeze almanın imkanı doğuyor. Çünkü yapay zekanın yükselişi, insanın benzersizliğinin de itirafıdır. Toplumsal bir kurum olarak eğitim, tam da bu dijital tekdüzelik içinde, insanın türsel anlamda kendini hatırlama alanı olarak yeniden kurulabilir.

Bu sistemin cinsiyeti, yaşı, duyguları, inancı, maneviyatı yani anlam dünyası yoktur; yalnızca gerçeklik simülasyonlarının temsilleri söz konusudur. Empatiyi taklit edebilir ama hissedemez; aşkı yazabilir ama yaşayamaz. Belki de tam bu “kimliksizlik”, karanlığın içinden bize bir ifşada bulunur: Duyguların, aidiyetlerin, acıların ve sevinçlerin anlamını biz hatırlatmadıkça, insanlık silikleşip simülatif dijital varlıklara dönüşecek.

Eğitim, tam da bu dijital tekdüzelik içinde, insanın türsel hafızasını uyandırma alanı olarak yeniden kurulabilir. Çünkü her algoritma, bir şeyi mükemmel biçimde taklit edebilir ama hiçbiri anlamı hissedemez. Çünkü anlam, hâlâ insanın kırılganlığında, merakında, bir başkasına duyduğu ihtiyaçta hayat bulur.

Bilginin pazar koşullarına göre üretildiği bir dünyada, öğrenme de bir “ürün”e indirgeniyor; öğrenenin anlam arayışı, sistemin performans beklentisine sıkışıyor. Dewey’in bir yüzyıl önce hatırlattığı gibi “özgür ve eşit bağ kurabilen insan”ı, bu noktada bir pusula gibi parlıyor. Çünkü “eşit ilişki” kurmak, veriye değil vicdana, ölçüye değil anlama dayanır.

İnsan ile makine arasında salınmak

Larisa’daki konferansta sunulan bildiriler, “eğitimde yapay zeka” ve “geleceğin öğrenme ortamları” başlıkları altında toplansa da, salonlarda tartışılan şey yalnızca yeni teknolojiler değil, insanın ve gezegenimizin geleceğiydi. Bir yanda büyük veri ve algoritmik değerlendirme sistemleriyle öğrenmeyi kişiselleştirip ölçülebilir hâle getireceklerini iddia eden bir tekno-iyimser hat vardı. Ancak öte yanda, bu anlatıya temkinle yaklaşan etik, kamusallık ve insan-merkezli pedagojiler hattı yükseliyordu.

Bu eleştirel yaklaşım, teknolojinin dönüştürme potansiyelini reddetmiyor fakat uyarıyor: Bir çocuğun merakı hiçbir algoritmanın tahmin gücüyle ölçülemez. Çünkü öğrenme, nicel bir çıktı değil; öngörülemez, zamana ve güvene ihtiyaç duyan ilişkisel bir süreçtir. Bu nedenle, geleceğin eğitimi artık yalnızca bilgi aktarmanın değil, ilişkiler yoluyla insanı restore etme meselesidir.

Konferansta öne çıkan tartışmalar, modern eğitimin en temel sorusunu yeniden gündeme getirerek önemli bir hakikati bize yeniden hatırlattı: Eğitimin amacı bilgi aktarmak mı, ilişki kurmak mı?

Teknolojinin "kaç" ve "ne kadar" sorularına yanıt verebileceği ancak eğitimin anlamına yanıt veremeyeceği açıktır. Eğer bu "anlam"ı birlikte arayabilirsek öğrenme yeniden toplumsal iyileşmenin pratiğine dönüşebilir. Bulacağımız “çözüm,” insanın bağ kurma becerisinde saklı olabilir.

Bu yüzden konuşmamda vurguladığım “Öğrenmeden Öğreşmeye” başlığı, iki hattı birbirine bağlayan bir köprü önerisi: Teknolojiyi dışlamak değil, ilişkiyi onarmak. Yapay zekayı değil, diyaloğu merkez almak; öğrenmeyi, yarıştan ziyade, birbirimizi anlamanın eylemi olarak yeniden düşünerek öğreşmeye dönüştürmek.

Onarıcı pedagoji

Onarıcı pedagoji, öğrenmeyi indirgemeci bilişsel süreçlerin ötesine taşıyarak, ilişki geliştirme, bağ kurma ve topluluk içinde birlikte var olabilme pratiği olarak gören bir yaklaşımdır. Bu yaklaşımın aksiyomu, insanın ontolojik olarak toplumsal bir varlık olmasına dayanır: İnsan, bireysel yetkinliklerden ziyade, öteki ile kurduğu bağlar ve diyalog aracılığıyla anlam üretir. Birey, kendini güvende hissederek sakınmazsızca ifade edebildiği bir toplulukta etik bir varlığa dönüşerek kişileşir.

Dolayısıyla onarıcı pedagoji, “ne öğrettiğimiz”den çok “nasıl ilişki kurduğumuz” sorusunu merkeze alır. Eğitim, burada artık bilgi aktarımının değil, diyalogun, karşılıklı tanınma ilişkisinin ve kişi-kişi ilişkisinin etiğidir.

Günümüz insanı, artık bir tüketiciden çok, tüketim biçimine dönüşmüş durumda. Reklamların, ekranların, algoritmaların içinde yaşayan Homo Consumens; sürekli üretmeye zorlanan ama giderek tükenen Homo Exhaustus; gerçekliği ekran aracılığıyla tecrübe eden Homo Videos’a dönüştü. Bu üç figür, çağımızın ruhunu temsil ediyor: Yalnız, yorgun, hızla bağlantı kuran ama bağ kuramayan, hiper bağlantı (hyper-connection) ile dikkati çalınan insan.

Oysa insan, doğası gereği ilişkiseldir. Varlığı, “öteki”lerle kurduğu ilişkiler ağı içinde anlam kazanır. Kendisini tanımasının yolu bir başkasına çarpmaktan, yankı duymaktan geçer. Bu nedenle onarıcı pedagoji, insanın kendini unuttuğu çağımızda yalnızca bir eğitim modeli değil, insanın kendini yeniden hatırlama yoludur. Onarıcı pedagojinin asıl iddiası şudur: İnsan, ancak Homo Dialogos olduğunda yani konuşarak değil, konuşma aracılığıyla bağ kurarak Homo Socialis olabilir.

Homo Dialogos, iletişimin ötesine geçen bir varoluşu temsil eder. İletişim, bilgi aktarır; oysa diyalog bağ kurar çünkü duyguları da aktarır. Bağ, yalnızca kelimelerle değil, dinleme, empati, sessizlik ve özenle kurulur. İnsan, kurduğu bağları çoğalttıkça ve derinleştirdikçe yalnızlık, anlamsızlık ve çaresizlik duygularının içinden çıkmaya başlar. Bağ kurabilen insan, artık nesne değil, özne olur; edilgen değil, katılımcıdır. O artık bir topluluğun parçası değil, o topluluğun kurucu sesidir.

Onarıcı pedagoji, bu dönüşümün olanağıdır. İnsanı performansın öznesi olmaktan çıkarır, ilişkinin özneliğine taşır. Bir öğrencinin ilk kez kendini umursanarak, gözetilerek saygıyla dinlenmiş hissettiği an, pedagojik bir başarıdan çok etik bir varoluş örneğidir. Homo Socialis, etik ilişkinin iletişim zemini olduğu Homo Dialogos’un kategorik sonucu olarak beliren öznedir. Etik ilişki, öğrenmeden önce gelir çünkü öğrenme, ancak birbirine duyulan güvenin ikliminde yeşerir.

Homo Dialogos’tan Homo Socialis’e geçiş, eğitimin asıl restorasyonudur. Çünkü Homo Socialis, birlikte yaşamayı yalnızca toplumsal bir zorunluluk olarak değil, varoluşsal bir ihtiyaç olarak görür. O, bireysel kabuklarını yırtarak topluluğun güvenli dokusu içinde nefes alır; içinde yer aldığı toplulukta kendi sesiyle kendini ifade ederek kendini onarır, dinleyerek çevresindekileri fark eder, anlar. Bu noktada eğitim, yalnızca öğretim değil, iyileşmenin olanaklı zemini hâline gelir.

İnsanı onaran şey bilgi değil, ilişkinin sürekliliğidir. İlişki, diyaloğun tarafların birbirine açıklığında, anlamın ortak üretiminde hayat bulabilir. İşte bu yüzden onarıcı pedagoji, geleceğin eğitimi değil, geleceğin insanını, topluluklarını ve toplumunu inşa etme yöntemidir: Bağ kurabilen, dayanışan, birlikte düşünen, birbirini bütünleyen insan.

Düşünmeye davet

Peki şimdi, tüm bu çemberin içinde, gerçekten neyi onarıyoruz? Ekranların ışığında birbirimizi göremediğimiz, kelimelerin hızla tükendiği, mekanın parçalanıp dijitalize olduğu bu çağda, öğrenme hâlâ bir karşılaşma olabilir mi?

Bir çocuğun gözündeki ışıltı, bir algoritmanın parıltısından daha kalıcı mıdır? Bir öğretmen performans değil, güven inşa ettiğinde bir öğrenci yanıt değil, soru ürettiğinde neler değişir?

Sorunsallaştırmaya insanın bağ kurma kapasitesini yeniden hatırlayarak başlayabiliriz. Çünkü bağ, yalnızca iki kişi arasında değil; insan ile doğa, bilgi ile vicdan, ben ile öteki arasındadır. O bağ kurulduğunda, artık yalnız değilizdir. İlişkilerin toplamı, insanın güvenli yurdudur. Orada konuşur, dinler, anlamaya çalışırız. İşte o anda, Homo Socialis’e can veren Homo Dialogos yeniden doğar.

Onarıcı pedagoji içinde özneleşen kişi, hangi soruya ne kadar sürede yanıt verdiğinden çok kaç sahici bağ kurabildiğini görür. Çünkü bağ, insanın en güvenli yurdudur; eğitimin nihai çıktısı ise makinenin öngörüsü değil, bu bağların toplamıdır.

John Dewey ile ilgili hikayeler